Ubóstwo i problem ubogich jest w Biblii kwestią podstawową. Jednak ubóstwo nie oznacza jedynie sytuacji ekonomicznej lub socjalnej (par. 1). Oznacza także dyspozycję wewnętrzną, postawę duchową (par. 2).9
Stary Testament zna różne określenia człowieka ubogiego: dal(nędzny), ebjôn(żebrak, cierpiący głód), (ubogi), ani i anāw (l. mn.) ānāwĩm - człowiek wzgardzony, poniżony).10Słowo dal występuje przede wszystkim w księdze Amosa (2,7; 4,1; 5,11; 8,4.6 i inne) oraz w księdze Przysłów (19,4.17; 28,3.8.15 i inne) i oznacza człowieka słabego fizycznie, odnosi się zwłaszcza do niższych klas socjalnych, ludzi biednych, będących w potrzebie, nieważnych, ludzi biednych, będących w potrzebie, nieważnych.11
Słowo ebĵon- dosł. będący w braku, w potrzebie, biedny - oznacza człowieka szukającego jałmużny, żebraka. Używane jest zwykle w odniesieniu do bardzo biednych i bezdomnych (Ps 35,10; 86,1)12.
Raš - będący w braku, ubogi. Słowa tego używa się w czysto społecznym i ekonomicznym sensie: ubogi, będący w potrzebie. Jest to ulubione słowo literatury mądrościowej. W Księdze Przysłów używane jest w opozycji do bogatego (13,8; 14,22; 17,5 i inne).13
‛Ani oznacza tego, kto znajduje się w stanie obniżonej zdolności, siły i wartości, kogoś pod ciosem lub stałej nędzy, a również choroby, więzienia, uciemiężenia; można zatem tłumaczyć to słowo jako biedny, nędzny, nieszczęśliwy. Spotyka się je w Pięksioksięgu Mojżesza (Wj 22,24; Kpł 19,10; 23,22; Pwt 15,11; 24,12; 14,15), u Proroków (Iz 3,14-15; 10,2.30; Jer 22,16; Ez16,49; 18,12; Am 8,4n; Hab 3,14; Zach 3,12), w Psalmach (Ps 9, 19; 10,2.9)14. Znaczenie anaw jest zasadniczo zbliżone ze słowem ani: biedny, niski, ugięty, pokorny, łagody, (Prz 3,34n; 16,19n; 14,21; Jz 11,4; 29,19; 61,1; Am 2,7; Zach 2,3; Ps 9,13n; 10,12 i inne).15
Ubodzy w Starym Testamencie to ci, którzy nie posiadają ziemi ani innych środków produkcji zabezpieczających egzystencję. Ta kategoria osób w Izraelu jest uwidoczniona w Wj 22, 20-23,9 wraz zprzybyszami( gērĩm), którzy właśnie tej ziemi nie posiadali.16
Do ubogich zalicza ono niewolników obcego pochodzenia, niewolników - hebrajczykóww (ebed) oraz najemników (šākĩr). Charakterystyczną cechą ekonomiczno - własnościowego położenia niewolników było czerpanie zasadniczych środków do życia przez zatrudnianie się za pieniężnym wynagrodzeniem u Izraelity będącego dziedzicznym posiadaczem ziemi (Pwt 24,14-15). Najemnikami byli robotnicy pochodzenia izraelskiego, bądź przybysze. Przyczyny wynajmowania się do pracy w przypadku Izraelitów miały swe źródło w postępującej pauperyzacji. Najbardziej dotkliwym skutkiem zubożenia była utrata ziemi na skutek zadłużenia. Najemnik nie posiadał zwykle żadnych zapasów pieniężnych ani żywnościowych, dlatego obowiązywał bezwzględny nakaz uiszczania mu należności.17
Kolejną grupą społeczną zaliczaną do ubogich przez autorów natchnionych są sieroty i wdowy (Wj 22, 20-23; Pwt 14, 28-29; 24, 17-22).18
Struktura społeczna w Izraelu ukształtowała się pod wpływem nomadyzmu. Była to społeczność szczepowa. Poszczególne szczepy tworzyły wspólnoty rolnicze, kierowane przez starszych. Ziemia uprawna podzielona została na równe części, które nie mogły zmienić właściciela, ponieważ ziemia należała do szczepu, a nie do jednostek.19
Społeczne zróżnicowanie między ubogimi a bogatymi zaczęło się ujawniać w okresie królów. Dwór królewski z warstwą dostojników wyrastał ponad innych, stających się coraz częściej obywatelami bez środków do życia. W skład uprzywilejowanej warstwy społecznej weszli urzędnicy dworscy i arystokracja wojskowa.20
Do rozwarstwienia społecznego w dalszym etapie dziejów przyczynił się podział Królestwa. Związane z nim długotrwałe wojny wprowadzały upadek handlu, a także klęski klimatyczne.21
Ubóstwo w Starym testamencie jest złem, które nie jest zgodne z wolą Boga. Ubodzy są ludźmi znieważanymi i poniżanymi (Prz 13, 18; 17, 5), uciskanymi, tymi, którym zadano gwałt, wyzyskiwanym i pozbawionym praw. I w tym właśnie a nie w braku pożywienia upatruje się ich nędzę.22
Ubóstwo rozumiane jest jako zło, dlatego biedni oceniani są w tym świetle. Schemat odpłaty każe widzieć w zamożnych ludzi pobożnych, a w biednych grzeszników,23choć nie był to schemat bez wyjątków, bo również mówiono o istnieniu uczciwych ubogich (por. Prz 14, 21;17, 5).24
Bóg jednak nie brzydzi się ubogimi, lecz bierze ich w obronę, a nawet ustanawia dla nich swoistego rodzaju prawa (por. Prz 14, 21; 17, 5). Łatwo wszakże zauważyć, że problem ubogich i pozytywnego do nich stosunku pojawia się w okresie, kiedy rzeczywiście liczba ich znacznie wzrastała w wyniku najazdu obcych potęg i głębokiego regresu ekonomicznego u schyłku królestwa, a potem w czasie niewoli babilońskiej.25Po zbużeniu Jerozolimy w roku 586 Izrael żył pięćdziesiąt lat na wygnaniu w Babilonie. W niewoli poczuł się społecznością ubogich (Iz 54, 11; 61, 1-11). Skoro jednak wrócił do kraju, powróciły dawne podziały społeczne.26
W Nowym Testamencie ubogiego określa się greckim słowem ptochos, co oznacza ekstremalną zależność od społeczeństwa. W sensie zaś przymiotnikowym jako człowiek "żebrzący, zależny od pomocy obcych, biedny". Słowo "żebrak" należy rozumieć w przeciwieństwie do plousois - bogaty, posiadający własność.27
9 L. Roy, Ubodzy, w: Słownik Teologii Biblijnej, Poznał 1990, s.998
10 J. łach, Błogosławieni ubodzy w duchu (Mt 5,3), Communio 6(1986) nr 5(35), s.43
11 H. Esser, ptochos, w: The New International Dictionary of New Testament Theology vol. 2, Devon 1975, s.822
12 tamże
13 tamże
14 E. Jenni,‛nb II elen sein, w: Theologisches Handwörterbuch zum Alter Testament, München 1976, s.344
15 tamże, s.346
16 J. Jaruzelska, Własność w prawie biblijnym, Warszawa 1992, s.78
17 tamże, 110-111
18 P. Sandevoir, Wdowy, w: Słownik teologii biblijnej, Poznał 1990, s.1024
19 j. Mroczkowski, Prawa człowieka w Starym Testamencie, Studia Płockie (1991/1992) nr 9-10, s.43
20 K. H. Schelke, Teologia Nowego Testamentu, Kraków 1985, t.3, s.287
21 E. Zawiszewski, Problemy społeczne w nauczaniu proroka Izajasza na tle prawodawstwa mojżeszowego i współczesnej epoki, Studia Pelplińskie 1 (1969) s. 129
22 J. Schmid, Armut, w: Lexikon für Theologie und Kirche, Freiburg 1986, t.I, s.878
23 tamże
24 L. Roy, art. cyt., s.998
25 J. łach, Błogosławieni, art. cyt., s.287
26 K. H. Schelkle, dz. cyt., s.287
27 "Ptochos"j est greckim tłumaczenim hebrajskich terminów oznaczających ubóstwo w Septuagincie. W niej"ptochos"używane jest jako tłumaczenie hebrajskich słów:ani,dal,ebyôn,raš,misken. - por. H. H, Esser, art. cyt., s.821-822