Biblia ujmuje ubóstwo w podwójnym sensie, jako brak dóbr materialnych, oraz, w sensie duchowym, jako postawę wewnętrznej wolności wobec dóbr. To ostatnie wyraża stan zależności od Boga38. Stary i Nowy Testament zawierają wiele błogosławieństw dla ubogich. Preferencję na ich rzecz Stary Testament wyraża podkreślając przede wszystkim bogactwo duchowe ubóstwa (par. 1), Nowy Testament widzi w nich raczej uprzywilejowanych dziedziców Królestwa Bożego39(par.2)
Już w Pięcioksięgu zauważa się wiele fragmentów świadczących o żywym zainteresowaniu autorów natchnionych ubogimi. Szczególnie dużo jest ich w zbiorach przepisów prawnych40. Księga Wyjścia (Kodeks E) zawiera przepis o roku szabatowym (23,10-12), który oznacza odpoczynek ziemi przez zaniechanie jej uprawy co siedem lat. Obok znaczenia techniczno - gospodarczego (odpoczynek ziemi, nawożenie), posiada to sens także społeczno - gospodarczy (ochrona przed klęską urodzaju) i społeczno - charytatywny. Zwłaszcza znaczenie trzecie mówi o sprzyjaniu tego roku ubogim, mającym prawo korzystania z płodów ziemi. "Przez sześć lat będziesz obsiewał ziemię i zbierał płody, a siódmego pozwolisz jej leżeć odłogiem i nie dokonasz zbioru, aby mogli jeść ubodzy z twego ludu, a resztę zjedzą dzikie zwierzęta"(Wj 23,10-11)41.
Prawodawstwo usiłowało przeciwstawiać się tendencjom niesprawiedliwego traktowania ubogich. Nie widać tam jakiegoś uprzywilejowania któregoś ze stanów czy warstw społecznych. Jednakową opiekę zapewnia wszystkim członkom społeczności. Ilustracją jest nakaz, skierowany do sędziów, polecający im trzymać się skrupulatnie sprawiedliwości, bez względu na podsądnego (23, 1-3.6-8). W tym samym duchu należy interpretować nakaz Księgi Wyjścia : "Nie pozwolisz wydać przewrotnego wyroku na ubogiego, który się zwraca do ciebie w swym procesie" (Wj23, 6)42.
Kodeks Deuteromiczny z Księgi Powtórzonego Prawa jest jeszcze bogatszy w przepisy sprzyjające ubogim, niż Kodeks Przymierza. Oprócz sprzyjającego ubogim roku szabatowego (Pwt 15, 1-18) Prawodawca wyznaczył na ten cel co trzy lata specjalną dziesięcinę (Pwt 14, 28)43. "Pod koniec trzech lat odłożysz wszystkie dziesięciny z plonu trzeciego roku i zostawisz w twych bramach. Wtedy przyjdzie lewita, bo nie ma działu ani dziedzictwa z tobą, obcy, sierota i wdowa, którzy są w twoich murach, będą jedli i nasycą się, aby ci błogosławił Pan, Bóg twój, w każdej pracy twej ręki, której się podejmujesz" (Pwt 14, 28-29).
Innym przykładem opcji na rzecz ubogich w Kodeksie deuteromicznym było darowanie długów, mające miejsce co siedem lat w roku szabatowym. W intencji Prawodawcy udzielanie pożyczki stanowiło akt miłości bliźniego (nie spekulację dochodową). Jej powodem była ekstremalna konieczność, dlatego bogacenie się na nieszczęściu bliźniego uważano za niesprawiedliwość. Był to więc sposób normalnej pomocy sąsiedzkiej dla sprawnego i właściwego funkcjonowania gospodarstwa44. W roku szabatowym ta pożyczka przekształcała się w dar, gdyż udzielana była ubogim (Pwt 15,7-11)45.
Ubogim w Kodeksie deuteronomicznym sprzyjają również uroczystości religijne. Lewici, wdowy, sieroty oraz przybysze byli zapraszani na uczty. Ich udział w uroczystościach oznaczał jednocześnie korzystanie z przynoszonych ofiar w celu zspokojenia codziennych potrzeb egzystencjalnych46.
Prawo deuteronomiczne przeciwstawiało się również pracy niewolniczej. Każda praca wymagała wynagrodzenia i to natychmiast: "Nie będziesz niesprawiedliwie gnębił najemnika ubogiego i nędznego, czy to będzie brat twój, czy obcy, o ile jest w twoim kraju, w twoich murach. Tegoż dnia oddasz mu zapłatę, nie pozwolisz zajść nad nią słońcu, gdyż jest on biedny i całym sercem jej pragnie; by nie wzywał Pana przeciw tobie, a to by cię obciążyło grzechem" (Pwt 24,15-16). Zatrzymanie zapłaty robotnikowi jest, jak widać, jednym z najcięższych przestępstw47.
Prawo (Pwt 24,12) wprowadziło również regulacje kształtujące odniesienie wierzycielsko - dłużnicze pomiędzy określonymi grupami48. Wierzyciel, dla zabezpieczenia pożyczki, był uprawniony do przyjęcia w zastaw jakieś przedmioty, ale nie wolno było komornikiowi wchodzić do domu dłużnika, aby tam wybrać przedmiot do zajęcia w zastaw (Pwt 24, 10-11). Dłużnik jedynie miał prawo wybrać odpowiednie przedmioty wynosząc je wierzycielowi, nie mówiąc już o tym, że pod żadnym pozorem nie wolno było zajmować w zastaw przedmiotów niezbędnie potrzebnych do życia. Szczegółowo rzecz ujmując nie było wolno zajmować kamieni młyńskich, czyli żaren (Pwt 24,6), używanych codziennie do mielenia mąki, ani odzienia wdowy (Pwt 24,17). Jeżeli dłużnik musiał zastawić swoje wierzchnie odzienie, wówczas wierzyciel zobowiązany było oddać je przed zachodem słońca, aby na noc służyło za okrycie (Pwt 24, 12-13; Wj 22,25)49.
Obowiązkiem opieki nad ubogimi prawodawca obciąża posiadaczy ziemi, ponieważ prawo do ziemi nie miało charakteru absolutnego. W rzeczywistości właścicielem był sam Bóg, który dał narodowi ziemię obiecaną w użytkowanie (Kpł 25,33; Lb 33,53)50. Taki obowiązek pomocy uszczegóławia przepis o pozstawieniu przy zbiorze dla ubogich kłosów i jagód winnych (Pwt24,19n; Kpł 19,9n). Humanitaryzm tego przepisu wzmacniał fakt, że obok ubogich troszczono się także o zwierzęta51. W prawie mojżeszowym znajdowały się przepisy zapobiegające nędzy, co miało równieżna celu przywracanie równowagi społeczno - ekonomicznej. Chyba taki cel miały przepisy o jubileuszach (znajdują się one w XXV rozdziale Księgi Kapłańskiej, czyli w Kodeksie Świętości)52.
Do roku jubileuszowego nawiązuje Księga Kapłańska (Kpł 25,8-17)53: "Policzysz sobie siedem lat szabatowych, to jest siedem razy po siedem, tak, że czas siedmiu lat szabatowych będzie obejmował czterdzieści dziewięć lat...Będziecie święcić pięćdziesiąty rok, oznajmicie wyzwolenie w kraju dla wszystkich jego mieszkańców. Będzie to dla was jubileusz - każdy z was powróci do swojej własności i każdy powróci do swego rodu" (Kpł 25,8-11). Celem tego roku było, jak wspomniano, przywrócenie pierwotnej równowagi gospodarczo - społecznej pierwotnego podziału ziemi oraz wyzwolenia niewolników. Jubileusz nie dotyczył tylko stanu posiadania ziemi, domów i ruchomości, ale także zadłużeń, własności dzierżawnej, zastawów itp.54 Prawo jubileuszowe poza tym miało chronić obywateli przed nierównością klasową, zapobiegać nadmiernemu wzbogacaniu się jednych a ubożeniu drugich. Chroniło też przed lichwą i wszelkigo rodzaju wyzyskiem. Gdy w ekstremalnych sytuacjach ubogi Izraelita nie posiadający ziemi, musiał "sprzedać" samego siebie i stać się niewolnikiem, prawo jubileuszowe przywracało mu całkowitą wolność55.
Pojęcie ubogiego miało w Starym Testamencie szeroki zasięg znaczeniowy i obejmowało również obcokrajowców. W tym przedmiocie prawo wprowadza również ogólny zakaz gnębienia ich (Wj 24,17-18), zwlekania z zapłatą za wykonaną pracę (Pwt 24,17-18)56.
Do ksiąg historycznych, w których autorzy natchnieni zwracają uwagę na ubogich, należy zaliczyć m. in. Księgę Nechemiasza. Kiedy Nechemiasz (świecki reformator) stanął przed problemem zaludnienia zniszczonej i opuszczonej w okresie niewoli babilońskiej Jerozolimy, dla osiągnięcia celu, jakim było nowe wprowadzenie życia religijnego i moralnego, musiał uporać się z problemem sprawiedliwości społecznej. Było dużo ludzi ubogich, którym trzeba było darować długi, aby pracując z poświęceniem i wyrzeczeniem przy odbudowie nie popadła w jeszcze większą nędzę. Zadłużonym i pozbawionym swojej własności rolnikom należało zwrócić pola i winnice. Trzeba było wyzwolić tych, którzy na skutek ubóstwa i nędzy byli zmuszeni sprzedać siebie i swoje dzieci w niewolę bogatym. Sam Nechemiasz i jego bracia przez 12 lat nie korzystali z przysługującego im prawa pobierania danin (Ne 5,16-18)57.
Opcja preferencyjna na rzecz ubogich zaznaczona jest także w Księgach Sapiencjalnych. Należy ona do sprawdzianów cnoty sprawiedliwości." Sprawiedliwy okazuje zrozumienie dla sprawy biedaków, niezbożny nie ma dla nich żadnego zrozumienia" (Prz 29,7)58. Jest to jakby przedłużenie prośby z Ps 45, 8, gdzie autor prosi Boga o króla, który miłowałby sprawiedliwość, a nienawidził nieprawość (Ps 45,8). Pierwszym bowiem jego zadaniem jest obrona praworządności (Ps 45,5) i występowanie w obronie biednych, których spotyka krzywda59.
Księgi dydaktyczne nie regulują takiej lub innej sytuacji społecznej, bo należy to do kodeksów prawnych Pięcioksięgu czy tekstów prorockich. Są oni jednak wezwaniem do miłosierdzia społecznego posiadając postać apelu. Problematyka tych wezwań jest najczęściej ta sama, co w Pięksięsięgu (domaganie się sprawiedliwości w sądach dla biednych [Ps 82,2-4; por. Prz 17, 23; 24, 23; 28, 21] czy potępianie lichwiarstwa [Prz 28, 21; Ps 15, 5; Koh 7, 7; Syr 20, 29], godzącego najczęściej w biednych, wzywają do zapłaty robotnikom najemnym [Tb 4,14], apelują do przychodzenia biednym z pomocą). Apele te mają formę krótką (gdy składają się z samego wezwania) albo dłuższą (gdy do wezwania dołączona jest motywacja). Przykładem krótkiej formy są wezwania "Nie odwracaj swojego oka od potrzebującego" (Syr 4,5), "udzielaj jałmużny ze wszystkiego co ci zbywa i niech oko twoje nie będzie skąpe w dawaniu" (Tb 4, 16; zob. też Syr 4, 1-9). Natomiast wezwania używane w formie dłuższej mają podwójny charakter. Dotyczą najczęściej dobra tych, którzy udzielają jałmużny, ale i tych, którym się jałmużnę świadczy60. Właściwe postępowanie każdego Izraelity powinna cechować hojna dobroczynność dla ubogich (Ps 112,9b), bo mąż bojący się Pana "rozdziela i obdarza ubogich"61.
Są także teksty społeczne w literaturze mądrościowej, które ujęte są w formie ubolewania,wyrażają żal z powodu uciskania biednych (Koh 3,16; 4,1; 5,7; 8,9), przedstawiają w formiestwierdzeń wartościujących czym jest nędza (Prz 10,15) i jej skutki (Prz 80,9)62.
Wiele tekstów Biblii (w tym ksiąg mądrościowych) uczy, że pewna część dóbr ziemskich powinna być przeznaczona dla ludzi biednych, cudzoziemców, wdów i sierot (Ps 94, 4; 146, 9; Prz 3, 27; Syr 4, 1-10). Szczególnie zaś Syr 4, 1 głosi, że pewna część dóbr ziemskich niezbędnie potrzebnych do życia należy do biednych, nawet jeśli nie są prawnymi właścicielami63.
Ubodzy w Starym Testamencie doświadczają szczególnej opieki Bożej (Ps 9, 19; 18, 28; 40,18; 72, 4.21; 140, 13). Są to bowiem ludzie pobożni (Ps 86, 1; 132, 15n). Toteż wróg ubogiego jest wrogiem Boga (Ps 109, 31)64. Natomiast sam ubogi jest przyjacielem i sługą Jahwe (Ps 86, 1n), którego się lęka i w którym z ufnością szuka schronienia (Ps 34, 5 -11). Nie chodzi zresztą jedynieo nędzę materialną. Ich wewnętrzna postawa wyraża pokorę. Modląc się w takim stanie ducha,zasługują na miano "ubogich Jahwe" (por. Ps 74, 19; 149, 4)65. Są oni także przedmiotem zbawiennej miłości Boga (por. Iz 49, 13; 16, 2)66.
Powołanie Proroków, wysłanników Boga, miało charakter ściśle religijny. Byli oni stróżami wiary i moralności narodu wybranego, aby strzegli wierności wobec przymierza z Bogiem, jako jedynej podstawy gwarancji istnienia. Działalność ich miała również ogromne znaczenie dla życia społecznego, gdyż jako nieugięci obrońcy Bożego prawa i sprawiedliwości piętnowali wszelkie nadużycia, pobudzając w ten sposób do naprawy stosunków społecznych67, dostrzegając problemy o pewnej subtelności, na które inni nie zwracali uwagi68.
Prorocy w imię Jahwe ujmowali się za biednymi i chronili ich, powołując się nawyzwolenie wszystkich z biedy w Egipcie (Am 2, 10; 4, 1; 5, 11; Iz 3, 15)69. Sczególnie gorliwym rzecznikiem biednych był prorok Izajasz. W swojej pierwszej księdze (Iz 1, 2-31) gwałtownie oskarżał przewrotność ludu i jego przywódców. Wytykał im fałszywą religijność (1, 11-15; por. Am 5, 21-26; Jr 7, 21-25; Mi 6, 7; Oz 6, 6; Ml 1,10) sprowadzonej do mnóstwa zewnętrznych ofiar, bez wsparcia ich odpowiednim usposobieniem moralnym, czym brzydzi się Bóg. "Co mi pomnóstwie waszych ofiar [...], nienawidzę całą duszą waszych świąt nowiu i obchodów" (1, 11.13-14). Wszystkie te ofiary, praktyki i modlitwy kierowały się przeciw Bogu, ponieważtowarzyszyło im powszechne gnębienie biednych, dary przekupne i pogoń za podarkami. Nieprzyznają sierocie praw a skarga wdowy do nich nie dociera70.
W rozdziale piątym Izajasz (Iz 5, 8-25) wymieniał grożby, jakie mogą spaść za różne nadużycia w Izraelu. Zawiera je "Pieśńi o winnicy" (Iz 5, 1-11; por. Mt 20, 1-13; 21, 33-41). To Izrael jest Bożą winnicą, uprawianą przez Boga z miłością i chronioną, lecz z powodu niewierności musi ona ponieść karę. Ich rodzaj wymienia Prorok w siedmiokrotnym "biada" (5, 8-25; por. Ha 2, 6-20; Mt 24, 13-36; Łk 11, 37-52). Zwraca się najpierw do nie nasyconych bogaczy (5,8), którzy chciwie wykupywali posiadłości ubogich za długi, wydziedziczając za wygórowane odsetki dłużników. Gromadzenie przez bogaczy ziemi było również bardzo szkodliwe dla społeczeństwa. Zubożałe masy nędzarzy, wyzute z własnej posiadłości rodowej, przestały być pełnoprawnymi obywatelami, stając się "mieszkańcami" obojętnymi na losy narodu i nie czując się z nim związani71
Prorok Jeremiasz, który potępiał uciskanie ubogich, sierot i cudzoziemców (Jr 2, 34; 5, 28), wzywał do zaniechania ucisku (22, 3). Swoje"biada"kierował przede wszystkim do tych, którzy nie wypłacali robotnikom należności za wykonaną pracę (22, 13). Uważał, że jednym z istotnych warunków bezpiecznego przebywania w Jerozolimie jest zaprzestanie ucisku cudzoziemców, sierot i wdów (7, 6)72.
Ezechiel nawiązywał do niewierności, za którą Naród wybrany musiał ponosić karę. Wyliczał wobec zrozpaczonych i buntujących się wygnańców cały katalog grzechów, a wśród nich występki o charakterze społecznym. "Lud tej ziemi mnoży gwałt i rozbój, krzywdzi ubogiego i nędzarza, a bezkarnie uciska cudzoziemca"(Ez 22, 29)73. Głosił on, że świadczenie jałmużny biednym daje prawo do uzyskania zapłaty od Boga (Ez 18, 7-9). Natomiast jej nie udzielenie naraża na odrzucenie od Boga (Ez 16, 49). Opisując przyszłą świętą społeczność izraelską, dawał przepisy, które najbiedniejszych członków tej społeczności miały strzec przed wyzyskiem i krzywdą z czasów dawnego Izraela (Ez 45, 9-12; por. Mi 6, 10-12)74.
Innym prorokiem, zagorzałym obrońcą biednych i prześladowanych był Amos, który z tego właśnie względu należy do największych postaci Starego Testamentu75. Przyjmuje się, że proroctwo Amosa jest kompilacją jego mów wygłoszonych w czasie panowania Ozjasza (Uzjasza), króla Judy oraz Jeroboama II, króla Izraela76.
Ukazując obraz socjalno - społecznej dekadencji prorok Amos krytykował bogaczy i bronił cnoty sprawiedliwości społecznej. Kładł akcent na fakt nadużywania władzy i urzędu celem wzbogacenia się kosztem narodu. Jego krytyka była przede wszystkim skierowana przeciw przywódcom narodu i sędziom77, którzy wśród panującego w kraju bezprawia (Am 3.9.10) byli stronniczy i przekupni, sankcjonując bezprawie78, uwalniając od kary możnych ciemiężców za łapówki i odmawiając obrony prawnej ubogim (Am 5, 7.10.12). Toteż ludzie ubodzy i prości, pozbawieni należnej obrony, poddani zostali najbardziej niesprawiedliwym uciskom i gwałtowi bezwględnych bogaczy, którzy "w prochu ziemi depczą głowy biednych i ubogich spychają z drogi"(Am 2, 7)79.
Ucisk niższych klas społecznych związany był z bezwględnymi oszustwami w handlu (Am 8, 5-6; por. Oz 19, 8)80. Stosowano fałszowanie miar ciężaru, powiększanie ceny lub sprzedaż w niewolę (Am 2, 6; 8, 5 ; Oz 12,). Prorok zwracając się do winowajców głosi: "ponieważ deptaliście ubogiego i daniny w zbożu braliście od niego, możecie zbudować sobie domy z kamienia ciosanego, lecz nie będziecie w nich mieszkać, możecie piękne winnice zasadzić, lecz nie będziecie pili z nich wina. Albowiem poznałem wasze mnogie złości i grzechy wasze, o wy, ciemiężcy sprawiedliwego, biorący okup i uciskający w bramie ubogich"(Am 5, 11-12)81.
Ofiarą ludzkiej niesprawiedliwości padał zwłaszcza proletariat wiejski, jak to opisuje księga Hioba (24, 1-12). Obrońcami tych wydziedziczonych za przykładem Amosa byli inni prorocy a to Micheasz, Ozeasz, Zachariasz czy Malachiasz.
Warto wreszcie zazanaczyć, że prorok Micheasz sprzeciwiając sie wyzyskowi biednych ostrzegał przed karami. "Biada tym, którzy planują nieprawość [...] gdy pożądają pól,zagarniają je, gdy domów - to je zabierają, biorą w niewolę męża w raz jego domem, człowieka z jego dziedzictwem" (Mi 2, 1-2). Możnowładców oskarżał, że zamiast być obrońcami ludu, nie mają dla nich serca82.
Po niewoli babilońskiej problemy społeczne znalazły swój wydźwięk w nauczaniu proroka Zachariasza. Powracał on do nauczania proroka Izajasza, że zachowywanie postu jest wtedy sensowne, kiedy nie krzywdzi się wdowy i sieroty, cudzoziemca i biednego (por. Za 7, 10)83. I w końcu Malachiasz zapowiadał, że Bóg przybędzie kiedyś na sąd i wystąpi "przeciw uciskającym najemników, wdowy i sieroty, i przeciw tym, co gnębią obcych" (Ml 3,5)84.W Starym Testamencie zatem jest wyraźnie ukazana opcja na rzecz ubogich. Zatroskanieo losy najuboższych jest widoczne w poszczególnych księgach począwszy od Pięcioksięgu Mojżesza, kończąc zaś na księdze Malachiasza.
38 M. Czajkowski, Ubóstwo, w: Katolicyzm A - Z, Poznał 1989, s.383
39 L. Roy, art. cyt., s.998
40 J. Jaruzelska, dz. cyt., s.34
41 J. Majka, Katolicka nauka społeczna, Rzym 1987, s.37
42 E. Zawiszewski. Zagadnienia Społeczne w prawodawstwie Starego Testamentu, Ruch Biblijny i Liturgiczny 21 (1968) 139
43 tamże, s.146. Danina trzyletnia dla lewitów, wdów, sierot i przybyszów pojawiła sił w Kodeksie Deuteronomicznym w związku z ustanowieniem jednego miejsca kultu. Ta dziesięcina była ustanowiona dla lewitów i ubogich z miasta, z którego pochodził przynoszący ofiarę i miało dał wynagrodzenie lewitom, a zwłaszcza ubogim, po zobowiązaniu Izraelitów do oddawania dziesięciny w naturze lub pieniądzu do jednego miejsca kultu, do Jerozolimy. Dziesięcina trzyletnia miała był realnym wsparciem, tzn. dostarczał pewnych środków utrzymania wymienionym ludziom, w odróżnieniu od zwykłej dziesięciny w części spożywanej przez składających, ich rodziny i dalsze osoby (12,17-19). - por. J. Jaruzelska, dz. cyt., s.129.
44 E. Zawiszewski, zagadnienia społeczne, art. cyt., s.143
45 J. Jruzelska, dz. cyt., s.134
46 tamże, s.128
47 J, Majka, dz. cyt., s.123
48 J. Jaruzelska, dz. cyt., s.123
49 E. Zawiszewski, Zagadnienia społeczne, art. cyt., s.143-144
50 tamże, s.145
51 J. Majka, dz. cyt., s.36
52 tamże, s.37. Natomiast przepis o roku szabatowym w Kpł 25,27.18-22, w porównaniu z paralelnym znajdującym sił w księdze Wyjścia (Wj 23,10-11), jest bardziej rozbudowany. W Kodeksie z tradycji E plony samorosnące przeznaczone były dla ubogich. Natomiast w Kodeksie swiętości są przeznaczone jako dostarczające pożywienia zarówno posiadaczowi ziemi, jak i niewolnikowi, niewolnicy, najemnikowi i osiedleńcowi. Kodeks swiętości nie wspomina w odróżnieniu od Kodeksu Przymierza o żywieniu z plonów roku szabatowego przez biedaków lecz przez ludzi, którzy dzięki własność środków produkcji i pracy, albo tylko pracy mają zapewnione środki utrzymania.
W tradycji E plon samosiewny roku szabatowego występuje jako oddzielony od posiadacza ziemi stając sił obiektem wspólnej własność ubogich, natomiast w tradycji kapłańskiej właściciel ziemi żywi sił plonami roku szabatowego wraz z pracującymi u niego niewolnikiem i osiedleńcem. W ten sposób tekst o roku szabatowym w wersji Kodeksu swiętości nie podkreśla tej praktyki jako wsparcia ubogich, lecz przede wszystkim, jako
zadośćuczynienie religijnym pobudkom zaniechania pracy bezpośrednio produkcyjnej w tym czasie. Natomiast w wersji Kodeksu Przymierza, to religijno - społeczne urządzenie próbowało zaradził potrzebom ludzi pozbawionych środków produkcji. - por. J. Jaruzelska, dz. cyt., s.187
53 S. Grzybek, Rok jubileuszowy w Piśmie Świętym, Ruch Biblijny i Liturgiczny 27 (1974) 111
54 J. Majka, dz. cyt., s.37
55 S, Grzybek. Rok jubileuszowy, art. cyt., s.115-116
56 M. Filipiak, Ochrona prawna najbiedniejszych w prawodawstwie społecznym Pięcioksięgu, w: Scrutamini Scripturas. Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu ks. prof. Stanisława łacha, Kraków 1080, s.81
57 J. Homerski, Nehemiasz - świecki reformator religijny, Roczniki Teologiczno - Kanoniczne 36 (1989) z.1, s.23-24
58 M. Filipiak, Problematyka społeczna w Biblii, Warszawa 1985, s.31
59 S, łach, Obraz człowieka sprawiedliwego w Psałterzu, w: Biblia księga Życia Ludu Bożego, Lublin 1980, s.48
60 tamże, s.31-32
61 S. Tułodziecki, Miłosierdzie w Starym Testamencie, Poznał 1991, s.25
62 M. Filipiak, Problematyka społeczna, dz. cyt., s.32
63 A. Vanhoye, Destination Universelle des biens de la terre selon la Bible, w: Une terre pour tous les hommes, Paris 1992, s.12
64 K. H. Schelkle, dz. cyt., s.287
65 Księgi Sapiencjalne jednak nie idealizują ubóstwa. Może ono bowiem był także następstwem opieszałości i nieporządku (Prz 11,16; 13,3.18; 21,17). - por. L. Roy, art. cyt., s.998
66 L. Roy, art. cyt., s.287
67 E. Zawiszewski, Problemy społeczne w nauczaniu proroka Izajasza na tle prawodawstwa mojżeszowego i współczesnej epoki, Studia Pelplińskie 1 (1969) 129. Sprzyjające warunki społeczno - polityczne, jakie panowały w okresie działalności proroków za czasów panowania Jeroboama II w Samarii oraz Ozjasza w Judzie, nie zostały utrzymane. Rozwinięty handel, bogacenie sił środowisk silnie ekonomicznych (urzędnicy i administratorzy sprawiedliwości, robotnicy i rolnicy) nie zahamowały korupcji. Szerzył sił ucisk biedoty. Dawne stosunki równości, które regulowały od wieków relacjami wewnątrz społeczności rozpadały sił i zostały zastąpione przez relacje panowania i wyzysku jednej grupy przez inną. Taka wspólnota składająca sił z różnych grup społecznych cechowała sił niesprawiedliwościami na różnych poziomach i kontrastami między bogatymi a biednymi. Drobni posiadacze o małym stopniu posiadania znaleźli sił w rękach bogaczy. - por. W. Pazera, Problem sprawiedliwości społecznej w nauczaniu proroka Amosa, Częstochowskie Studia Teologiczne 19-20(1991/1992) 47
68 E. Zawiszewski, Problemy społeczne w nauczaniu proroków, Studia Pelplińskie 6(1975), s.69
69 K. H. Schelkle, dz. cyt., s.287
70 M. Filipiak, Problematyka społeczna, dz. cyt., s.39
71 tamże, s.40
72 tamże, s.43
73 E, Zawiszewski, Problemy społeczne w nauczaniu proroków, art. cyt., s.78
74 M. Filipiak, Problematyka społeczna,dz. cyt., s.43
75 L. Stachowiak, Wstęp do Starego Testamentu, Poznał 1990, s.324
76 W. Pazera, art. cyt., s.47
77 G, Witaszek, Wspólnota Izraelska w świetle społecznej krytyki wobec proroka Amosa, Ruch Biblijny i Liturgiczny 43 (1990) 110
78 por. W Pazera, art. cyt., s.51
79 E Zawiszewski, Problemy społeczne w nauczaniu proroków, art. cyt., s.72
80 G. Witaszek, art. cyt., s.108
81 M. Filipiak, Problematyka społeczna, dz. cyt., s.41; por. W. Pazera, art. cyt., s.51
82 E. Zawiszewski, Problemy społeczne w nauczaniu proroków, art. cyt., s.76
83 E. Zawiszewski, Problemy społeczne w nauczaniu proroków, art. cyt., s.76
84 M. Filipiak, Problematyka społeczna w Biblii, dz. cyt., s.43