Racje preferencji na rzecz ubogich, zarówno na płaszczyźnie naturalnej jak i nadprzyrodzonej, są przyczyną, dla której podejmowana jest pomoc ubogim w Biblii. Opcja na rzecz ubogich ma w Piśmie Świętym w znacznej mierze charakter instytucjonalny (par. 1). Ustalona na co dzień forma działania na rzecz ubogich akceptowana jest przez prawo i uobecniana jest w przepisach prawa pisanego Starego Testamentu209. Również pomoc w wymiarze indywidualnym ma miejsce w Biblii (par. 2). Inspirowana przez zalecenia prawa jest ona wyrazem dobrej woli ludzi210, często również ubogich, otwartych na Boga i drugiego człowieka211.
W Starym Testamencie ubóstwo jest złem, ponieważ wyrazem błogosłwieństwa Bożego jest dobrobyt i pomyślność materialna. Dlatego ideałem jest dążenie do dobrobytu i wyeliminowanie nędzy212. Prawodawca jednak nie kieruje się przykazaniem idealistycznym, leczj est realistą." Ubogiego bowiem nie zabraknie w tym kraju"mówi Pismo Święte. (Pwt 15,11;Mt 26,11; J 12,8a)213.
Na szczególną uwagę zasługuje instytucja własności. Panem Izraela był Bóg Jahwe i On obiecał a potem wprowadził naród Izraelski do Ziemi Obiecanej, która w związku z tym była Jegodarem i własnością, oddaną Izraelowi tylko w użytkowanie. Stąd zobowiązania polegające na tym, że trzeba się dzielić darami ze współplemieńcani, a szczególnie z ubogimi, wdowami, sierotami i przechodniami. Ziemia nie mogła być sprzedana na własność (Kpł 25,23), miała być wykupywana od zubożałych ludzi przez ich krewnych (Kpł 25,24n) i zwracana w ramach roku jubileuszowego pierwotnemu użytkownikowi214.
Ciążący na właścicielach dóbr materialnych a zwłaszcza na posiadaczach ziemi obowiązek pomocy biednym był uszczegółowiony w różnych formach jałmużny wobec znajdujących się w potrzebie215. Prawo mojżeszowe zna skodyfikowane formy jałmużny (Kpł 19, 9;23, 22; Pwt 24, 20n; Rt 2; Tb 1, 8)216. Z woli prawodawcy należał się ubogim określony udział w zbiorach pól i winnicy, ostatek zboża i owoców winnicy i ogrodzie oraz kłosy opadające na ziemię przy zbiorach (Kpł 19, 9-10b; 23, 22; por. Pwt 24, 19-22)217.
Powtórzone Prawo (24,19-22) rozszerzyło możliwość korzystania z dóbr wytworzonych pracą izraelskich posiadaczy lub właścicieli środków produkcji na wdowy i sieroty." Gdy będziesz żął w czas żniwa na swym polu i zapomnisz na nim jakiegoś snopka, nie będziesz się wracałaby go zabrać. Niech pozostanie dla przybysza, sieroty i wdowy"(Pwt 24, 19). Przybysze, sieroty i wdowy to grupy bez jakichkolwiek stałych źródeł utrzymania, stąd obowiązek przeznaczenia niewielkiej części własnych zbiorów na ich potrzeby218.
Szczególną formą jałmuży była pożyczka bezprocentowa udzielana w bliskości roku szabatowego (Pwt 15,7-11), w którym następowało umorzenie długów. W perspektywie bliskości siódmego roku, pożyczka przekształcała się w dar. Kodeks Deuteronomiczny nie zawiera szczegółów na określenie wielkości datku. Dlatego nie da się odpowiedzieć na pytanie, czy dla ubogich było to jedyne źródło środków do życia, czy jedno z wielu219.
Formą jałmużny rozumianą jako stały sposób działania był przepis o tzw. dziesięcinach trzyletnich, co wymagało, aby na końcu każdego trzeciego roku dziesięcina była zarezerwowana dla lewitów, cudzoziemców, sierot i wdów tego miejsca, skąd pochodził składający dziesięcinę (Pwt 14,28-29; por. również Tb 1, 8 i Ne 13, 10-14)220.
Prawodawstwo zawarte w Pięcioksięgu bierze w obronę ubogiego nakazując nad nim opiekę we wszystkich dziedzinach (Kpł 25, 35)."Otwórz szczodrze rękę bratu swemu uciśnionemu lub ubogiemu w twej ziemi"(Pwt 14,11b). Z samego faktu rozróżnienia"uciśnionego"i"ubogiego"wynika, że prawodawca miał na myśli ubogiego nie tylko w sensie materialnym, lecz wszelką pomoc świadczoną potrzebującym. Pięcioksiąg uzupełnia zresztą prawo nakazami szczegółowymi. Księga Powtórzonego Prawa (Pwt 15,7-11) nakazuje udzielanie biednym pożyczek. Ma to być akt miłości bliźniego, a nie spekulacja dochodowa. Zakłada się, że przyczyną zaciągania pożyczek była skrajna bieda a wykorzystanie nieszczęścia bliźniego dla własnej korzyści byłoby niesprawiedliwością221.
Aby udzielanie pożyczek nie stało się okazją do nadużyć, prawodawca zakazał pobierania od biednych lichwiarskich odsetek222."Jeżeli pożyczysz pieniędzy ubogiemu z mojego ludu, żyjącemu obok ciebie, to nie będziesz postępować wobec niego jak lichwiarz i nie będziesz mu kazał płacić odsetek"(Wj 22,24). Warto zaznaczyć, że chodzi o"ubogiego z mojego ludu", a więc rodaka, co ma podobne znaczenie jak w Kpł 25,35-37, z tym, że mówi się tam o bracie, który zubożeje223.
Wierzyciel udzielając pożyczki miał prawo przyjąć coś w zastaw. Prawo nakazywało, by wierzyciel nie wchodził do domu dłużnika w celu wybrania przedmiotu do zajęcia w zastaw (Pwt24,10-11). Jedynie dłużnik wyznaczał przedmioty do zabrania i wynosił je na dwór doczekającego tam wierzyciela. Po za tym nie było dozwolone zajmować w zastaw przedmiotów niezbędnych do codziennego życia: kamieni młyńskich (Pwt 24,6), używanych codziennie do mielenia mąki na chleb czy odzienia wdowy (Pwt 24,12b). Oddany w zastaw za udzieloną pożyczkę płaszcz, miał być zwrócony jeszcze przed zachodem słońca, gdyż służył on ubogiemu za przykrycie w czasie snu (Wj 22,25-26a; Pwt 24,12-13)224.
O zapłacie zaś należnej ubogim Księga Powtórzonego Prawa tak mówi, że"nie będziesz niesprawiedliwie gnębił najemnika ubogiego i nędznego, czy to będzie brat twój, czy obcy, oile jest w twoim kraju, w twoich murach. Tegoż dnia oddasz mu zapłatę, nie pozwolisz zajść nad nią słońcu, gdyż jest on biedny i całym sercem jej pragnie; by nie wzywał Pana przeciw tobie, a to by cię obciążyło grzechem"(Pwt 24, 14-15). Zatrzymanie zapłaty należy do najcięższych przestępstw, ponieważ biedni, najemni robotnicy byli (w ówczesnym porządku społecznym) praktycznie bezbronnymi225.
Prawodawstwo Starego Testamentu wprowadziło przepisy, które zmierzały co jakiś czas do przywracania równowagi społeczno - gospodarczej. taki cel miał rok szabatowy zwany małym jubileuszem226. Instytucja roku szabatowego była ukoronowaniem przepisów prawnyc dotyczących pożyczki i kwestii długów, gdyż wtedy one wygasały. W ten sposób Prawodawca bronił biednych przed popadnięciem ich w ostateczną nędzę227. Rok szabatowy miał być rokiem darowania długów"ku czci Jahwe"(Pwt 15,2). Chodzi więc o darowanie pożyczonego kapitału,a nie tylko odsetek, bo Księga Powtórzonego Prawa (Pwt 23,20) zakazuje pobierania takiego procentu. Jest to więc faktyczne anulowanie zobowiązań, a nie prologowanie długu do następnego roku szabatowego. Więcej, w tej księdze (Pwt 15,9) prawodawca zabrania wręcz Izraelitom odmawiać pożyczki ze względu na bliskość roku szabatowego, co wskazuje, że chodziło o darowanie z nie przedłużenie pożyczki228.
Niektórzy Izraelici pozbawieni środków do życia zaprzedawali się w niewolę. W roku szabatowym jednak niewolnicy pochodzenia izrelskiego musieli być wyzwoleni, a właściciel był zobowiązany do zaopatrzenia ich we wszystko, co było konieczne do podjęcia samodzielnej egzystencji (Pwt 15,12-15)229. Należy zauważyć, że dobra, którymi żywili się ubodzy w roku szabatowym, były plonami samorosnącymi, ponieważ ziemia nie była uprawiana w obecnym znaczeniu słowa. Zboże, winogrona, oliwki w siódmym roku były więc darem samego Jahwe230.
Warto wspomnieć, że według Księgi Wyjścia (Wj 23,11) ziemia jawi się w roku szabatowym jako oddzielona od właściciela, a użytkowana wyłącznie przez ubogich i staje się ich wspólnym dobrem231.
Rozwinięciem przepisów o spoczynku ziemi oraz o umarzaniu długów roku szabatowego są przepisy roku jubileuszowego232. Autor Księgi Kapłańskiej nakazuje:" Będziecie święcić pięćdziesiąty rok i oznajmijcie uwolnienie w kraju dla wszystkich jego mieszkańców. Będzie to dla was jubileusz i każdy z was powróci do swej własności i do swego rodu. Rok pięćdziesiąty będzie dla was jubileuszem"(Kpł 25,10-11)233.
Wszelkie relacje o roku jubileuszowym występują w ścisłym połączeniu z rokiem szabatowym. Przywileje roku jubileuszowego są w części powtórzeniem a w części zmodyfikowaniem i poszerzeniem roku szabatowego234. Prawo jubileuszowe miało chronić obywateli przed nierównością klasową, zapobiegało wzbogacaniu jednych a zubożaniu drugic oraz chroniło przed lichwą i wszelkiego rodzaju wyzyskiem235.
Przy przywracaniu niewolnikom izraelskim całkowitej wolności z okazji roku jubileuszowego opierało się na założeniu (Kpł 25,38-42), że każdy Izraelita jest członkiem narodu wybranego, co miało także aspekt społeczny, mianowicie ochronę kraju przed powszechnym bankructwem236.
Inny przywilej roku jubileuszowowego łączył się z odpoczynkiem ziemi:"Rok 50-ty będzie dla was jubileuszem. Nie będziecie siać ani żąć tego, co samo urośnie, nie będziecie zbierać nie obciętych winogron. Ponieważ to jest jubileusz, on będzie dla was święty"(Kpł25,11-12). Ziemia miała być zgodnie z zaleceniem prawodawcy wspólną własnością ludzi, wolnych i niewolników, a nawet zwierząt domowych i dzikich. Nie wolno było niczego zbierać z pól i winnic, jak to czyniono w latach normalnych237.
W Nowym Testamencie nakazy wobec ubogich stanowią podstawę powstawania instytucji społecznych i mają wpływ na etykę życia gospodarczego238. Przykładem pomocy zorganizowanej świadczonej ubogim jest zbiórka na rzecz biednych w Jerozolimie. Okazją był fakt, że cesarz Kaligula kazał umieścić w Świątyni jerozolimskiej swój własny posąg, co spowodowało przystąpienie Żydów (z pobudek religijnych) do strajku rolnego239.
Zbiórka na rzecz"braci mieszkających w Judei"(Dz 11,29) miała niejako charakter międzynarodowy240. W akcję pomocy zangażowanych było wiele Kościołów. W Liście do Rzymian (Rz 15,26) św. Paweł pisze o "pewnym wkładzie" Kościołów Macedonii i Achai. Sam zaś poszedł do Jerolozolimy zdiakonōn tois hagios(dosł."służeniem świętych") (Rz 15, 25; 24, 28; Dz 19, 21), choć był świadomy osobistego ryzyka ze względu na żydowskie antagonizmy w Judei (w.31). W Liście do Koryntian (1 Kor 16, 1-4) natomiast św. Paweł udziela różnych wskazówek dotyczących zbiórki, proponując (tak jak to czynił wobec Kościołów w Galacji (w. 1), by odkładano coś pierwszego dnia tygodnia (w. 2). Kiedy on sam przyjdzie, wyśle"przez tych, których uznacie za godnych"dary z listami do Jerozolimy (w. 3). Jeżeli zaś będzie to wskazane pojedzie tam241.
Owej diakonijnej pomocy doświadczyli najpierw potrzebujący w Jerozolimie od najbiedniejszych, to znaczy od pierwszej gminy Europejskiej, z Macedonii (2 Kor 8, 1-2), od ludzi często nieświadomych, że prawo żydowskie nakazywało, by na święto Purim człowiek biedny poszukał biedniejszego od siebie i ofiarował mu dar (Est 9, 22)242.
Św. Paweł chwali Koryntian, że sami biedni pierwsi pośpieszyli z pomocą a pomoc udzielona (kainonia tes diakonias) to wielka łaska Boża (2 Kor 8, 1-5). Czyn popiera powołaniem się na własną gorliwość Koryntian w wierze i miłości. Dary złożone w Koryncie będą miały wartość świadectwa wobec świata, ale najpierw wobec Jerozolimy, króra wciąż niedowierzała chrześcijaństwu pogan243
Potrzeba materialnej pomocy w Jerozolimie jest wyraźnie widoczna w opowiadaniu o wyznaczeniu siedmiu odpowiedzialnych za codzienną troskę o biednych (Dz 6,1 nn)244. Świadczy to, że dobroczynność w gminie jerozolimskiej była zakrojona na szeroką skalę. Dlatego musiała przybrać formy zorganizowane a diakoni wchodzili w skład hierarchii kościelnej245. Spełniali oni również funkcje duchowe: np. św. Szczepan z kompetencją głosił słowo Boże, tak że jego wybitni rodacy o wielkiej kulturze helleńskiej" nie mogli sprostać mądrości i Duchowi, pod wpływem którego przemawiał"(w. 10), a Filip zwany powszechnie Ewangelistą (21, 8),przybywając do Samarii, tak"głosił im Chrystusa"i pod Jego wpływem, że"wielka radość zapanowała w tym mieście"(8, 5.8)246.
209 J. Majaka, dz. cyt., s.35
210 M. Filipiak, Ochrona prawna, art. cyt., s.83
211 M.Czajkowski, Ubóstwo, art. cyt., s.348
212 E. Zawiszewski, Problemy społeczne w nauczaniu proroka Izjasza, art. cyt., s.127
213 M. Filipiak, Ochrona prawna, art. cyt., s.83
214 J. Majka, dz. cyt., 36
215 Język hebrajski nie zna oddzielnego słowa dla jałzmużny Grecki rzeczownikeleemosynew Septuagincie oznacza albomiłosierdzie Boga(Ps 24,5; Iz 59,16) albo sprawiedliwość, odpowiedź lojalna daną przez człowieka Bogu(Pnp 6,25), lub wreszciemiłosierdzie człowieka nad jego bliźnimi(Rdz 47,29). W całym Piśmie swiętym jałmużna, jako gest dobroci człowieka względem jego brata, jest przede wszystkim naśladowaniem czynów Boga, który pierwszy dał dowód swojej dobroci względem człowieka. - C. Wiénar, Jałmużna, w: Słownik teologii biblijnej, Poznał 1990, s.332
216 G. Gundlach, Almosen, w: Lexikon für Theologie und Kirche, Freiburg 1986, t. I, s.359
217 E. Zawiszewski, Problemy społeczne w nauczaniu proroka Izajasza, art. cyt., s.130
218 J. Jaruzelska, dz. cyt., s.130
219 tamże, s.134-135
220 Prawo to miało prawdopodobnie dał rekompensatę lewitom i innym ubogim, którzy, po zobowiazaniu Izraelitów do oddawania dziesięciny do jednego miejsca, do Jerolozolimy, mogli był w pewnym stopniu pokrzywdzeni. Dlatego prawodawca domaga sił od wszystkich zobowiązanych do ziszczenia dziesięciny trzeciego roku (prawdopodobnie pod przysięgą). Oswiadczenie to miało miejsce
"w obecnosci Jahwe", a więc w miejscu kultu (Pwt 26,12-15). - M. Filipiak, Ochrona prawna, art. cyt., s.79
221 J. Mroczkowski, art. cyt., 43-44
222 Na wschodzie stopa procentowa od pożyczanej sumy była bardzo wysoka. W Babilonie w okresie starobabilońskim dochodziła do 33,3% od sumy, zaś w Egipcie sięgała 50%. - S. łach, Obraz człowieka, art. cyt., s.47
223 W innym miejscu Pwt 23, 20-21 stwierdza, że nie wolno żądać odsetek od brata, natomiast wolno brał odsetki od "obcego". Jeżeli chodzi natomiast o rodaków, nie wolno brał odsetek"z pieniędzy, z żywności ani z czegokolwiek, co sił pozycza na procent"(23, 20); M, Filipiak, Ochrona prawna, art. cyt., s.76
224 M. Filipiak, Ochrona prawna, art. cyt., s.76
225 J. Majka, dz. cyt., s.39
226 tamże, s. 37
227 E. Zawiszewski, Zagadnienia społeczne, art. cyt., s.144
228 M. Filipiak, Ochrona prawna, art. cyt., s.77
229 E. Zawiszewski, Zagadnienia społeczne, art. cyt., s.144.
230 J. Jaruzelska, dz. cyt., s.77
231 tamże 78. Tekst natomiast pararelny o roku szabatowym z Kodeksu świętości (Kpł 25,2-7) przedstawia przepis duło bardziej rozbudowany. Podkreśla on motyw religijny praktyki przeznaczania plonów dla ubogich. Bowiem Kodeks nie wspomina o żywieniu z plonów roku szabatowego przez "biedaków" tylko, lecz przez ludzi, którzy dzięki własności środków produkcji i własnej pracy lub tylko samej pracy mają zapewnione środki utrzymania.- J. Jaruzelska, dz. cyt., s.186-187
232 J. Majka, dz. cyt., s.37
233 Używana w języku polskim nazwa" jubileusz"albo ściśle mówiąc"rok jubileuszowy"pochodzi z łacińskiego słowajubiliumi oznacza: radość, wesołość, usposobienie pogodne a czasem nawet okrzyki radości wznoszone przez jakąś grupę ludzką, którą spotkało nagle niespodziewane wyróżnienie i łaska.Słowojubileusużyte przez św. Hieronima w łacińskiej Wulgacie, stanowi dosłowną transkrypsje hebrajskiego terminu jobel. Słowojobelw języku Hebrajskim w pierwszym sensie znaczy"baran", potem"róg barani"- na którym wygrywano radosne melodie z okazji jakiejś wiekszej narodowej religijnej uroczystości. Z biegiem czasu słowo to straciło swe pierwotne znaczenie i conajmniej od czasów reformy króla Jozjasza zaczęto go używał w znaczeniu uroczystego trąbienia oznaczającego rozpoczęcie specjalnego roku poświęconego Jahwe, a potem tym terminem określano już rok swięty, tj. rok jubileuszowy. - S. Grzybek, Rok jubileuszowy, art. cyt., s.109-110
234 S. Grzybek, Rok jubileuszowy, art. cyt., s.109-110
235 tamże, s.115
236 tamże, s.116-117
237 M. Czajkowski, Społeczny wymiar roku jubileuszowego, Studia Theologica Varsoviensia 26 (1988) vol. 1, s.258
238238 J. Majka, dz. cyt., s.50
239 tamże, s.63
240 M. Czajkowski, Posługiwanie tej potrzebie społecznej. Diakonia w Nowym Testamencie, Znak 43 (1991) nr 3, s.44
241 C. Brown, art. cyt., s.826
242 M. Czajkowski, Posługiwanie, art. cyt., s.44. W 2 Kor 8-9 Apostoł podaje argumentacje uzasadniającą pomoc ubogim w Jerozolimie. Wydaje sił, że Koryntianie nie zastosowali sił do wskazówek św. Pawła w pierwszym liście skierowanym do Koryntian (1 Kor 16,1-4), ponieważ powraca do tych zagadnień w 2 Kor 8 i 9. Wyraźnie widać, że upłynął już rok, a zbiórka nie posunęła sił naprzód. Dlatego św. Paweł wysyła Tytusa, by ukończył tę pracę (6,15n.23; 9,5). - C. Brown, art. cyt., s.826
243 M. Czajkowski, Posługiwanie, art. cyt., s.45. Pawłowa zbiórka rozpoczoczęła sił jako akt dobroczynności, skierowany na Jerozolimskim spotkaniu opisanym w Ga 2,8-10. Ale w miarę jak wzrastały napięcia między misją pogańską prowadzoną przez św. Pawła, z jej bardziej liberalnym nastawieniem do prawa, a ludźmi w Jerozolimie trzymającymi sił praktyk żydowskich, zbiórka nabrała dla św. Pawła znaczenia tologicznego. Nie był to tylko akt dobroczynności pomiędzy wierzącymi współbraćmi, motywowany miłością Chrystusa - lecz również wyraz solidarności wspólnoty chrześcijańskiej, pokazujący, że Bóg wezwał także pogan do wiary. Zbiórka była niezwykle owocna dla zjednoczenia Kościoła i dla sformułowania zasad chrześcijańskiego dawania. - C. Brown, art. cyt., s.828.
244 F. Jóźwiak, Dzieje Apostolskie, w: Wstęp do Nowego Testamentu, Poznał - Warszawa 1969, s.329
245 J. Majka, dz. cyt., s.63
246 M. Czajkowski, Posługiwanie, art. cyt., s.47